Ακολουθούν δύο απόπειρες απόδοσης του ποιήματος "Στην αδελφή" του Γκέοργκ Τρακλ και ένα σχόλιο για το πώς αυτές προέκυψαν
Georg Trakl
Άσματα του ροζαρίου
Στην Αδελφή (πρώτη απόδοση)
Όπου περνάς φθινόπωρο γίνεται και
βράδυ
γαλάζιο αγρίμι κάτω
απ’ τα δέντρα βρυχάται
λίμνη ερημική το
βράδυ
αχνό το πέταγμα των
πουλιών ηχεί
θλίψη στα τόξα των
ματιών σου
το φτενό χαμόγελο σου
ηχεί
τα βλέφαρα σου ο
θεός λύγισε
στην νύχτα τ’ άστρα
αναζητούν, παιδί της Μεγάλης Παρασκευής
του μετώπου σου το
τόξο
Georg Trakl
Άσματα του ροζαρίου
Στην Αδελφή (δεύτερη
απόδοση)
Όπου περπατάς φθινόπωρο γίνεται και βράδυ
γαλάζιο αγρίμι κάτω απ’ τα δέντρα βρυχάται
το βράδυ λίμνη ερημική
γαλήνιο το πέταγμα των πουλιών ακούγεται
θλίψη στα τόξα των ματιών σου
το εύθραυστο ηχεί χαμόγελο σου
ο θεός τα βλέφαρα σου ελύγισε
παιδί της Μεγάλης Παρασκευής, στην νύχτα τ’ άστρα ψάχνουν
το τόξο του μετώπου σου
και ένα σχόλιο...
Αυτή είναι μια – διπλή - απόπειρα
μετάφρασης ή καλύτερα απόδοσης, ενός από τα πιο καίρια για την ποιητική περιοχή
(αλλά ίσως και την προσωπική ζωή του ποιητή, αν και δεν με ενδιαφέρουν οι
αυτοβιογραφικές ερμηνείες) του Georg Trakl ποιήματος. Πρόκειται για τον ποίημα «στην αδελφή» που ανήκει
στα «άσματα του ροζαρίου».
Είχα υπόψη μου τρεις ήδη
υπάρχουσες μεταφράσεις στα ελληνικά. Προέρχονται από τους τόμους: Γκέοργκ Τρακλ
«Ένας οδοιπόρος στον μαύρο άνεμο» εκδόσεις Νησίδες σε μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου,
Georg Trakl «Σκοτεινή
αγάπη μιας άγριας γενιάς» εκδόσεις Γαβριηλίδης σε μετάφραση Νίκου Ερηνάκη και Georg Trakl «Ποιήματα» εκδόσεις Περισπωμένη σε
μετάφραση Θανάση Λάμπρου. Αυτοί είναι οι τρεις τόμοι – ή τουλάχιστον αυτούς έχω
εγώ υπόψη μου - στα ελληνικά με ποιήματα
του Τρακλ στους οποίους περιλαμβάνεται και το υπό συζήτηση ποίημα. Πρόκειται
για δίγλωσσες εκδόσεις και στις τρεις περιπτώσεις. Άλλες δυο εξαιρετικές προσπάθειες
μετάφρασης ποιημάτων του Τρακλ που αξίζει να αναφερθούν είναι οι: Γκέοργκ Τρακλ
«Ο Sebastian στο όνειρο και δημοσιεύσεις στο “Brenner” 1914/1915» εκδόσεις Ύψιλον σε
μετάφραση της Έλενας Νούσια και Γκέοργκ Τρακλ «Το όνειρο του κακού» εκδόσεις
Ερατώ σε μετάφραση Μιχάλη Παπαντωνόπουλου. Σε αυτές τις δύο συλλογές δεν
περιλαμβάνεται το υπό συζήτηση ποίημα.
Οπωσδήποτε μια μετάφραση ή
απόπειρα απόδοσης σε άλλη γλώσσα ποιημάτων κουβαλάει μαζί της πολλά και γνωστά
προβλήματα. Έχουν χυθεί τόνοι μελάνης και δεν θα με απασχολήσει το θέμα εδώ,
στο βαθμό που δεν αφορά τουλάχιστον ειδικά στοιχεία της συγκεκριμένης μετάφρασης.
Ακόμη περισσότερο ποιητές σαν τον Τρακλ – πολλώ δε μάλλον ο ίδιος ο Τρακλ –
παρουσιάζουν ακόμη περισσότερες δυσκολίες.
Άρχισα να καταπιάνομαι με το συγκεκριμένο
ποίημα για αρκετούς λόγους: Όπως ήδη ανέφερα το θεωρώ – και είναι – κομβικό για
την Τρακλιανή ποιητική. Επίσης ήθελα να προσεγγίσω με μια νέα ματιά ίσως, ένα
ειδικό θέμα, κι αυτό δεν είναι άλλο από τους ήχους του ποιήματος. Αν σκεφτούμε
ότι πρόκειται για έναν εξπρεσιονιστή ποιητή, αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη
σημασία.
Όλη η ιδέα – αν και στην πορεία
με απασχόλησαν και άλλα πράγματα όπως η χρήση κάποιων συγκεκριμένων λέξεων –
είχε να κάνει με τους ήχους που παράγονται στην σκηνοθεσία αυτής της σύνθεσης
του Τρακλ. Έχουμε μια εικονοποιεία η οποία
«μιλάει» ταυτόχρονα, βγάζει ήχους και ο ποιητής επιμένει φυσικά πάνω σε αυτούς τους
ήχους – πράγμα, επαναλαμβάνω εξόχως σημαντικό ιδιαίτερα σε ένα εξπρεσιονιστικό
ποίημα. Έχουμε λοιπόν ήχους της λίμνης, των πουλιών και του γέλιου, αυτοί είναι
τουλάχιστον οι απολύτως φανεροί, αλλά εγώ «ακούω» και κάποιους πιο κρυφούς όπως
τους ήχους των βημάτων στον πρώτο στίχο όπου η αδελφή περπατώντας, πηγαίνοντας,
περνώντας, δημιουργεί φθινόπωρο και βράδυ. Ήχοι δημιουργούνται από αυτό το βάδισμα,
το πέρασμα και την μεταμόρφωση. Είναι ίσως ήχοι απαλοί, σχεδόν άηχοι, ωστόσο
ακούγονται.
Στις ήδη υπάρχουσες μεταφράσεις η
«ρύθμιση της έντασης του ήχου» μένει χαμηλά σε όλη τη διάρκεια του ποιήματος,
πράγμα που ίσως του δίνει μια ηχητική συνοχή στην περιοχή των σιγανών, των απαλών,
των ανεπαίσθητων ήχων. Σε όλη την διάρκεια πρέπει να έχεις στήσει αυτί για να
ακούσεις – και αν. Τίποτα δεν ξεφεύγει πάνω από το επίπεδο του ψιθύρου. Έτσι, το
γαλάζιο αγρίμι απλώς ακούγεται ή ηχεί. Απροσδιόριστα και ανεπαίσθητα. Των
πουλιών το πέταγμα είναι απαλό, σιγανό ή ήσυχο και το γέλιο αδύναμο («αδύναμο ηχεί»)
ή σφιχτό ή λιγνό.
Έτσι όλο το ποίημα το σκεπάζει
μια ησυχία, αποτελούμενη από ήχους.
Θεώρησα ότι η ένταση των ήχων,
πριν κοπάσει πρέπει να ακουστεί. Να ακουστεί απότομα και δυνατά σαν κραυγή
(τόσο συνυφασμένη με την εξπρεσιονιστική αισθητική).
Έτσι επέλεξα την λέξη «βρυχάται»
για να αποδώσει τους ήχους που παράγονται από το γαλάζιο αγρίμι. Θεωρώ πως η λέξη tönt του πρωτοτύπου, επιτρέπει αυτήν την κατά κάποιο τρόπο "αυθαιρεσία" (την οποία για να είμαι ειλικρινής δεν θεωρώ αυθαιρεσία ειδικά αν αποφασίσουμε να ελέγξουμε τα πράγματα από την σκοπιά της ποιητικής γλώσσας).
Αυτή η αλλαγή προκαλεί μια
εντελώς διαφορετική διακύμανση στους ήχους του ποιήματος. Μοιάζει να εισβάλει
αυθαίρετα ξεχαρβαλώνοντας την συντεταγμένη ησυχία των στίχων.
Όμως: είναι ο μοναδικός
εσωτερικός ήχος (με την έννοια του βαθέως αλλά και όχι μόνο) που ακούγεται σε
όλο το ποίημα και είναι ακριβώς αυτός που βγαίνει μέσα από κάποιο βάθος. Είναι
ο «εντός ήχος» και γι’ αυτό σε πλήρη αντίθεση με την – φαινομενική ούτως ή άλλως
– ηρεμία, ανησυχαστική ηρεμία ίσως, των εξωτερικών ήχων. Είναι φανερό ότι κι
αυτοί είναι έτοιμοι να ξεσπάσουν. Κινούνται στο όριο της νηνεμίας πριν την
θύελλα. Όλος ο από κάτω κόσμος της σύνθεσης, όλος ο εσωτερικός κόσμος των πρωταγωνιστών
της, βρυχάται, μαίνεται, λυσσομανά. «Μέσα μου αφρίζουν θάλασσες κι ωκεανοί
χτυπιούνται…». Αυτή η κομβική αντίφαση θεωρώ πως αποδίδεται καλύτερα με την
χρήση αυτής της λέξης (ή ίσως κάποιας ανάλογης).
Η απόδοση αυτής της εικόνας – καλύτερα:
του ήχου αυτής της εικόνας – ήταν το κύριο μέλημα στις αποδόσεις αυτές.
Το δεύτερο θέμα από το οποίο
προέκυψε και η διπλή μορφή ήταν το εξής: Στο γερμανικό πρωτότυπο, ο Τρακλ τελειώνει
με την ίδια λέξη (όχι απλή ομοιοκαταληξία, αλλά με την ίδια ακριβώς λέξη) τον 1ο
και τον 3ο στίχο της πρώτης στροφής, ενώ το ίδιο κάνει και στην δεύτερη
στροφή. Το μοτίβο αυτό σπάει στην τρίτη και τελευταία στροφή του ποιήματος.
Έτσι, στην πρώτη απόπειρα απόδοσης, κράτησα αυτό το στοιχείο από το πρωτότυπο,
ενώ στην δεύτερη λειτούργησα εντελώς ελεύθερα κάτι που έχω την αίσθηση ότι
βοηθάει την ροή των λέξεων. Παράλληλα, με την ευκαιρία της δεύτερης απόδοσης,
άλλαξα κάποιες λέξεις, ώστε να γίνει φανερή – και να προσθέσει ίσως σε απόλαυση
– η ποικιλία των λέξεων και των μορφών που μπορεί να πάρει το ποίημα.
Προφανώς και οι δυο προσπάθειες είναι
μόνο ένα «παιχνίδι απόδοσης», ένα ποιητικό παιχνίδι, μια απόπειρα ευκρατέστερης
συνομιλίας – για μένα προσωπικά - με το ποιητικό σύμπαν του Τρακλ, την οποία
απλώς αφήνω εδώ για όποιον άλλο ενδιαφέρεται.
